Jemielnica

Klasztor założony początkowo prawdopodobnie przy istniejącym przed 1285 r. kościele św. Jakuba (obecnie kościół cmentarny Wszystkich Świętych), a na początku XIV w. przeniesiony w obecne miejsce w obrębie tej samej wsi.
Fundacja opactwa Cystersów w Jemielnicy nastąpiła z pewnością przed 1289 r., w tym bowiem roku opat jemielnicki Mikołaj pojawił się na zjeździe opatów w Lubiążu.
Fundatorami opactwa byli: książę opolski Bolko, który wybudował w 1307 r. prowizoryczne drewniane pomieszczenia dla zakonników oraz jego syn Albert, książę strzelecki, który ufundował murowaną świątynię i klasztor.
Z tą fundacją wiązano nadzieje na podjęcie przez cystersów kolonizacji, bowiem samo opactwo wraz z okolicznymi wsiami znajdowało się w XIV w. w pobliżu wielkich pustkowi na lewym brzegu Małej Panwi.
W przeciągu dziejów uposażenie klasztoru było stosunkowo małe, tak więc Jemielnica była najuboższym z opactw śląskich, a przez cały okres jego istnienia nie ma śladu samodzielnego zakładania wsi.
Pod wpływem gospodarki cysterskiej znakomicie rozwinęło się w Jemielnicy młynarstwo (8 młynów w XVII w.) W dobrach klasztornych uprawiano rośliny zbożowe (XVIII w. głównie proso), chmiel, winną latorośl, hodowano owce i niewielką liczbę krów. Doskonale była rozwinięta również gospodarka rybna i pszczelarstwo. Produkowano piwo sprzedawane w licznych karczmach leżących w dobrach klasztornych.
W majątku opactwa funkcjonowały prawdopodobnie już w XIV w. kuźnice, a także smolarnia.
Opactwo w Jemielnicy było jedynym klasztorem w regionie strzelecko-toszeckim i odegrało, mimo swojego ubóstwa, znaczącą rolę w dziejach Górnego Śląska. Nie można wykluczyć, że kościół klasztorny stał się miejscem pochówku księcia strzeleckiego Alberta i jego rodziny. O pewnym znaczeniu klasztoru świadczy fakt, że opat jemielnicki Franko był w 1 poł. XIV w. rozjemcą w długotrwałym sporze o prepozyturę św. Małgorzaty w Bytomiu, w którym starły się interesy potężnego opactwa Norbertanów we Wrocławiu-Ołbinie i biskupstwa krakowskiego.
Przy klasztorze powstała biblioteka, jednak zachowany do dziś zarówno zasób księgozbioru, jak i zawartość treściowa, są bardzo skromne i nie dorównują bibliotece opactwa w Rudach. Do dziś dotrwało tylko pięć średniowiecznych rękopisów będących w posiadaniu opactwa jemielnickiego. Niewiele wiemy o studiach uniwersyteckich mnichów jemielnickich w średniowieczu. W XVII w. wielu z nich posiadało jednak wykształcenie uniwersyteckie. Z klasztorem związało się również dwóch znakomitych kompozytorów muzyki barokowej - opat Jan Nucius i przeor Ludwik Bergel. Cystersi prowadzili szkołę w murowanym budynku przy kościele "Wszystkich Świętych", poświadczoną w 1687 r. W poł. XVIII w. utworzyli gimnazjum łacińskie.
W XVII w. zachowały się liczne przykłady pełnienia przez cystersów jemielnickich posług duszpasterskich nie tylko w Jemielnicy, lecz także w kościołach niezwiązanych z opactwem: w Centawie, Toszku, Sławięcicach i Staniszczach. Przed 1636 r. powstał przytułek dla biednych w Jemielnicy, który był utrzymywany z kasy opata.
W 1675 r. opat Kasper Bartłomiej założył przy kościele klasztornym bractwo św. Józefa, skupiające ludzi modlących się o dobrą śmierć. W pierwszym stuleciu istnienia tej konfraterni jej członkami stały się 42 034 osoby, głównie mieszczanie górnośląscy, mnisi z wszystkich klasztorów cysterskich na Śląsku, a także z klasztorów innych reguł.
Klasztor utrzymywał przez cały okres swojego istnienia żywe kontakty z Polską. W 1638 r. mnisi gościli dostojników króla Władysława IV, a podczas potopu szwedzkiego udzielali schronienia uciekinierom z polskich klasztorów.
Do naszych czasów z budynku klasztornego zachowały się trzy skrzydła o prostej architekturze. Skrzydło zachodnie i południowe są piętrowe. W latach 1833 - 1834, już po kasacie klasztoru, wyburzono skrzydło wschodnie, pozostał tylko krużganek z zakrystią i średniowiecznymi murami kamiennymi. Budynek zmodernizowano w 1860 roku i na początku XX w. Na zachód od budynku klasztornego znajdują się zabudowania gospodarcze wzniesione za czasów opata E. Staniczki na przełomie XVIII/XIX w. W ich skład wchodzą: dom mieszkalny połączony ze spichlerzem oraz dawny młyn.
Między młynem a budynkiem klasztornym biegnie mur z kamienną bramą zwieńczony szczytem, w którym znajduje się rokokowy kartusz z herbem klasztoru.
W ogrodzie klasztornym znajduje się kapliczka z XVIII w. w formie kwadratowej latarni. Kościół i klasztor otoczone są murem z bramkami z pocz. XVIII wieku.